Translate

Zoeken in deze blog

maandag 28 januari 2013

Niels Bohr dronk vast Carlsberg


Niels Bohr (7 oktober 1885 – 18 november 1962) was een Deense natuurkundige die van zich deed spreken door een atoommodel te ontwerpen. Zijn model bestond uit een kern met daaromheen een elektronenwolk, waarin de elektronen in schillen rond de kern cirkelen. Hij vergeleek dit met de kern als zon waarbij de elektronen in een orbit hieromheen draaien. De schillen worden volgens in toenemende afstand tot de kern voorgesteld door: K, L, M, N, O, P en Q. Zijn werk over de atoomkern was instrumenteel ons huidige begrip van de atomaire wereld en de quantum mechanica, maar ook voor het ontwerpen van de atoombom. Hij werkte ook mee met het Manhattanproject, waarbij de Amerikaanse atoombom werd ontwikkeld en was een van de grondleggers van het onderzoekscentrum CERN in 1954.  


Niels Bohr ontving voor zijn grondbrekende werk in 1922 een Nobelprijs.

"Apparently, after he won the Nobel Prize in 1922, the Carlsberg brewery gave him a gift – a house located next to the brewery. And the best perk of the house? It had a direct pipeline to the brewery so that Bohr had free beer on tap whenever he wanted." (http://beerpulse.com/2012/11/carlberg-brewery-once-gave-niels-bohr-a-house-equipped-with-a-pipeline-of-free-beer/www.forbes.com/sites/alexknapp/2012/11/28/for-winning-the-nobel-prize-niels-bohr-got-a-house-with-free-beer/http://nl.wikipedia.org/wiki/Niels_Bohrhttp://en.wikipedia.org/wiki/Carlsberg_Group)

Deze gift was niet de eerste gift van Carlsberg. Nadat Bohr in 1911 was gepromoveerd op elektronentheorie, kreeg hij van de brouwerij een studiebeurs om in het buitenland te gaan studeren.

Bohr ging studeren in Groot Brittanië bij J.J. Thomson, een autoriteit op dit gebied. De samenwerking verliep echter stroef, mede omdat Thomson het werk van Bohr niet zag zitten. Bohr kwam toen in contact met Ernest Rutherford, een Nieuw-Zeelandse natuurkundige die juist de ware aard van het atoommodel had gevonden. Ook J.R. Oppenheimer wilde ook bij Rutherford studeren, maar werd in 1925 aangenomen bij J.J. Thompson. Ook heeft Oppenheimer in de herfst van 1928 nog college gegeven op de universiteit van Leiden.

Gedurende zijn studie had Bohr ook kennisgemaakt met de kwantumtheorie die ontwikkeld was door Albert Einstein en Max Planck. Deze theorie gebruikte hij om zijn eigen theorieën over de atoomstructuur verder uit te werken en de fouten te corrigeren die hij waarnam in Rutherfords model. Tijdens de eerste wereldoorlog heeft hij nog een tijdje les gegeven op de universiteit van Manchester, maar hij werd vervolgens hoogleraar aan de universiteit van Kopenhagen.

De gift van het huis met de bierleiding was ook niet enkel gebaseerd op nationale trots, maar ook vanwege de passie voor wetenschap die bij Carlsberg bestond. Niet voor niets hadden ze op de brouwerij een eigen laboratorium. Hier zijn vele relevante ontdekkingen gedaan. Zo werd in 1875 de Saccharomyces pastorianus (Saccharomyces carlsbergensisontdekt. Deze gistsoort werd gebruikt bij de bereiding van pale lagers. 



De Carlsbergbrouwerij werd in 1847 opgericht door J. C. Jacobsenen op een berg en vernoemd naar zijn zoon Carl. In 1876 werd de Carlsberg Foundation opgericht. Het doel van dit fonds was om het laboratorium draaiende te houden en om de Deense wetenschap te steunen.

In 1882 begon Carl een eigen brouwerij genaamd Valby, later hernoemd in Ny (nieuwe) Carlsberg.  Bij het overlijden van J. C. Jacobsen in 1887 ging het eigendom over in dit fonds voor wetenschappelijk onderzoek. De oude Carlsberg gebruikte een 12-puntige brouwersster, terwijl de nieuwe Carlsbergbrouwerij een ander logo koos: de swastika (www.carlsberggroup.com/Company/heritage/Pages/Labeldesignsdownthroughtheages.aspx). Dit staat symbool voor welvaart en geluk.

De twee brouwerijen gingen later in 1906 weer samen nadat in 1902 de Carslberg Foundation ook Ny Carlsberg had gekocht.  De log's van de 12-puntige ster en de swastika werden gecombineerd. Als bedrijfslogo werd ook een olifant gebruikt met swastika. Zo zijn er in 1901 marmeren olifanten door architect Professor J. L. Dahlerup aan de poort van de brouwerij toegevoegd (www.carlsberggroup.com/Company/heritage/Pages/CarlJacobsen'sarchitectuallandmarksatCarlsberg.aspx).

Het gebruik van de swastika werd in 1940 gestaakt. De moeilijke vader-zoon-relatie van vader en zoon Jacobsen is ook bij Bohr waargenomen door Nick Mitchel op http://beerprole.wordpress.com/2012/05/23/carlsberg-and-the-copenhagen-interpretation-beer-bohr-and-the-bomb/.

In 1921 zette Bohr met steun van Carlsberg het Institute for Theoretical Physics op. Vanaf 1931 woonde hij in de Carlsberg Honorary Residence. Op 18 oktober 1965 (de 80e verjaardag van de geboortedag van Niels Bohr) fuseerden enkele onderzoeksinstituten, waaronder zijn Institute for theoretical physics tot het Niels Bohr instituut. Hier heeft hij de grondbeginselen uitgewerkt van het principe van complementairheid. Dit wordt de Copenhagen interpretation genoemd. Dit komt er op neer dat een quantum mechanisch deeltje alles is totdat we het zien en pas op dat moment iets is (http://science.howstuffworks.com/innovation/science-questions/quantum-suicide4.htmhttp://nl.wikipedia.org/wiki/Kopenhaagse_interpretatiewww.nndb.com/people/560/000024488/http://nl.wikipedia.org/wiki/Niels_Bohrhttp://beerprole.wordpress.com/2012/05/23/carlsberg-and-the-copenhagen-interpretation-beer-bohr-and-the-bomb/).  Kort samengevat: de waarnemer van een experiment vormt samen met dit experiment een enkel systeem. Samen met onder andere de jonge Werner Heisenberg, die bij hem studeerde, stelde hij in de jaren 20 deze theorie op. Bohrs collega Albert Einstein had ernstige bezwaren tegen deze 'zweverige' theorie en hij voerde met Bohr de rest van zijn leven verhitte debatten over deze kwestie (http://en.wikipedia.org/wiki/Bohr%E2%80%93Einstein_debates).

De Duitse natuurkundige Albert Einstein is wereldberoemd geworden door zijn formulering E = mc2. Hij formuleerde de relativiteistheorie en verwierp de tot dan toe erkende wetten van Newton. Zijn werk over Brownse beweging, relativiteitstheorie en zonlicht. Hij werkte in diverse prestigieuze Duitse instituten en was wereldberoemd. Hij ontving in 1921 de Nobelprijs voor natuurkunde voor zijn werk over het foto-elektrische effect, aangezien de relativiteitstheorie nog wat te controversieel was.

De Duitse natuurkundige Heisenberg was een student van Bohr en was een protegé van hem. Heisenberg is samen met Bohr een van de grondleggers van de kwantummechanica. De bekende onzekerheidsrelatie van Heisenberg is van hem afkomstig. Toen het naziregmie opkwam, verzette hij zich in eerste instantie tegen de politieke inmenging op de universiteiten en onderzoeksinstituten, waaronder het buitenwerken van Joodse wetenschappers. Later paste hij zich aan en deed zelfs gericht onderzoek ten dienste van het regime. Uit later onderzoek is gebleken dat de nazi-inmenging de wetenschappelijke vooruitgang flink heeft verstoord. De Arische wetenschap, waarbij men zich afzette tegen theoretici zoals Einstein, bleek een illusie.

Einstein was in 1933 in Amerika toen Adolf Hitler aan de macht kwam. Einstein was Joods en bleef daarom maar in de Verenigde Staten. Hij heeft op verzoek van andere wetenschappers een brief opgesteld aan president Roosevelt waarin hij waarschuwde dat nazi-Duitsland bezig was met de ontwikkeling van een atoomwapen. Dit leidde tot het Manhattanproject, waarbij een Amerikaans atoomwapen werd ontwikkeld (http://nl.wikipedia.org/wiki/Manhattanproject_(operatie)).

Veel bekende wetenschappers, vooral natuurkundigen en wiskundigen, werkten mee in het team dat de Amerikaanse bom ontwierp, zoals Enrico Fermi, Richard Feynman, Murray Gell-Mann, David Bohm, John von Neumann, Robert Oppenheimer (wetenschappelijk projectleider) en Edward Teller. Een indicatie van de hoeveelheid talent die voor dit project bijeen werd gebracht is het feit dat twintig van de medewerkers aan het project ooit - later of al eerder - een Nobelprijs kregen.

Het Duitse atoomproject faalde (http://en.wikipedia.org/wiki/German_nuclear_energy_projecthttp://nl.wikipedia.org/wiki/Hitlers_bom). De betrokken natuurkundigen verklaarden dat zij "Hitler zouden hebben tegengewerkt en het onderzoek zouden hebben vertraagd om te voorkomen dat Duitsland een kernwapen kreeg". Dit wordt door Rainer Karlsch betwijfeld maar hij kan de bewering niet geheel weerleggen. Er zijn een aantal anekdotes die Karlsch vermoeden ondersteunen.

In september 1941 spraken Bohr en Heisenberg elkaar, waarbij Heisenberg aangaf dat zijn team werkte aan atoomenergie en dat hij dacht dat Duitsland de oorlog zou winnen. Bohr was erg ontzet dat zijn voormalige protegé dit deed en beëindigde het gesprek abrupt.Overigens had Heisenberg in eigen land ook veel te verduren. Hij werd 'een witte Jood' genoemd in een krantje van de SS; geen onbenulligheid aangezien geweld tegen Joden gebruikelijk was (http://en.wikipedia.org/wiki/German_nuclear_energy_project). Zijn moeder ging toen maar eens praten met de moeder van Heinrich Himmler, de leider van de SS, om dit weer recht te zetten.

Uiteindelijk wist Bohr om Kopenhagen te ontvluchten. Een noodzakelijkheid vanwege de nazibezetting, aangezien zijn moeder uit een rijk Joods bankiersgezin kwam en hij Joodse wetenschappers had helpen vluchten. Net voor hij Denemarken verliet hadden twee van zijn collega's, Otto Frisch en Lise Meitner (allebei gevlucht uit Duitsland) hem verteld over hun idee dat de absorptie van een neutron door een uraniumkern soms ertoe leidde dat die kern in twee ongeveer gelijke delen splitste, waarbij enorm veel energie vrijkwam, een proces dat al spoedig 'kernsplijting' werd genoemd. Dit proces komt ook in de natuur voor. In 1972 kwam de Franse natuurkundige Francis Perrin met het idee van natuurlijke kernsplijting. Zijn idee werd sceptisch ontvangen, maar is bevestigd.  Zo zijn bij de Gabonese plaats Oklo verschillende aanwijzingen gevonden dat door natuurlijke omstandigheden kernsplijting is opgetreden.

Toen de oorlog zonder het gebruik van atoomwapens leek te worden beslecht sprak Bohr zich uit om af te zien van deze wapens. Graag wilde hij openheid geven richting de Sovjetunie. Zowel Roosevelt als Winston Churchill waren het hier niet mee eens."It seems to me Bohr ought to be confined or at any rate made to see, that he is very near the edge of mortal crimes." gaf Churchill later aan in een brief (http://en.wikipedia.org/wiki/Niels_Bohr). Ook Oppenheimer werd na de tweede wereldoorlog verdacht van openheid richting de Sovets. In de V.S. werden vermeende communistische sympathisanten buitengesloten. Ook Oppenheimer raakte in 1953 zijn bevoegdheden kwijt.

Tijdens de bevrijding van Europa was een team onder de codenaam Operatie Alsoss (http://en.wikipedia.org/wiki/Operation_Alsos) actief. Kolonel Boris Pash, een voormalige Manhattan Project beveiligingsmedewerker had de leindg, terwijl de wetenschappelijke leiding in haden was van Samuel Goudsmit. Op 3 mei 1945 werd Heisenberg opgepakt door het team van kolonel Pash. Tijdens zijn verblijf in een Britse boerderij hoorde hij samen met andere Duitse wetenschappers dat de Amerikanen een atoombom op Japan hadden gegooid. Hun verbazing leek oprecht, waaruit bleek dat ze geen idee hadden over het werkingsprincipe. Goudsmit verklaarde later over het Duitse atoomprogramma:

It was so obvious the whole German uranium set up was on a ludicrously small scale. Here was the central group of laboratories, and all it amounted to was a little underground cave, a wing of a small textile factory, a few rooms in an old brewery. To be sure, the laboratories were well-equipped, but compared to what we were doing in the United States it was still small-time stuff. Sometimes we wondered if our government had not spent more money on our intelligence mission than the Germans had spent on their whole project...


Deze onbenulligheid was zo knullig dat het wellicht zou kunnen dat er sprake was van opzet (http://holbert.faculty.asu.edu/eee460/anv/Why%20the%20Germans%20Failed.html). Waarom koos Heisenberg voor zwaar water (D2O), terwijl gewoon water (H2O) ook mogelijk was? Het Duitse atoomprogramma werd flink vertraagd toen in 1943 de geallieerden de nazizwaarwaterfabriek in Noorwegen saboteerde.

Bij het slagen van het Amerikaanse atoomproject sprak de leider J.R. Oppenheimer (http://nl.wikipedia.org/wiki/Robert_Oppenheimer) enkele woorden op TV waarbij hij verwees naar de Bhagavad Gita  (www.rjgeib.com/thoughts/shiva/shiva.html):

"If the radiance of a thousand suns were to burst at once into the sky, that would be like the splendor of the mighty one .., I am become Death, the destroyer of worlds".


(http://aspiretoyou.com/2011/03/meditation-on-lord-vishnu/)

Deze woorden uit de Bhagavad Gita zijn toch een vreemde toevalligheid, aangezien in de Hindu-cultuur ook de swastika voorkomt in de betekenis van welvaart en voorspoed. Bij een bezoek aan een Hindu-tempel zijn deze tekens ook dominant aanwezig.

Overigens leidde het onderzoek van het Manhattenproject tot de atoombom. Deze bom werd echter niet meer gebruikt tegen het naziregime, maar tegen Japan. De bom werd niet op militaire doelen, maar op woonsteden (Hirosjima en Nagasaki)) gebruikt. Dus van bier tot de atoombom: Niels Bohr.




Naast al deze militair relevante wetenschappelijke kernfysicagerelateerde beslommeringen was Bohr ook enigszins filosofisch.  Zo schijnt hij het werk van de Deense filosoof Kierkegaard te hebben gewaardeerd. Zo zou Bohr in 1909, zijn broer een boek van Kierkegaard (Stages on Life's Way) als verjaardagscadeau hebben gegeven. In het begeleidende schrijven zegt Bohr: "It is the only thing I have to send home; but I do not believe that it would be very easy to find anything better.... I even think it is one of the most delightful things I have ever read." Hierbij geeft Bohr ook aan dat hij het niet helemaal eens is met de ideeën van Kierkegaard. Kierkegaard (1813-1855) was een existentialist. Deze stroming van het existentialisme kreeg deze naam overigens pas in 1940 en werd pas na de tweede wereldoorlog populair. Het contrasteerde met de filosofie van Hegel en Kant. Naast Kierkegaard waren andere denkers in deze stroming Heidegger, Dostoyevski, Nietzsche en Sartre. Centraal in de stroming staat dat het individu zelf  verantwoordelijk is om het leven betekenis te geven en zinvol te maken. Dit sluit aan bij het absurde:er is geen betekenis in de wereld, anders dan dat wij die eraan geven. Dit staat in contrast met 'karma', waarbij slechte dingen gebeuren bij slechte mensen en wie goed doet, goed ontmoet. Het absurde is juist dat vanalles kan gebeuren bij eenieder. Dit is natuurlijk erg verwarrend.


People understand me so little that they do not even understand when I complain of being misunderstood. —Søren Kierkegaard ,  Journals Feb. 1836 (http://en.wikipedia.org/wiki/Kierkegaard)

Ook Niels Bohr heeft nagedacht over niet enkel de atomaire structuur zelf, de wijze waarop de natuur zich laat zien en hoe dit is te verwoorden.

It is wrong to think that the task of physics is to find out how Nature is. Physics concerns what we say about Nature. (www.brainyquote.com/quotes/authors/n/niels_bohr.html)

We must be clear that when it comes to atoms, language can be used only as in poetry. The poet, too, is not nearly so concerned with describing facts as with creating images and establishing mental connections. (http://en.wikiquote.org/wiki/Niels_Bohr)

Zo is het maar net en deze wijsheden gelden ook voor een bierblog als dit. Dit bierblog is niet bedoeld om voorte schrijven 'wat bier is', maar ik kan wel wat zeggen 'over bier'. Taal is hierbij net zoals poëzie een middel om beelden over te brengen. En de enige die smaak aan een bier kan geven is de proever zelf. Zolang een bier namelijk in de fles in een krat op de plank blijft staan is de smaak nog niet bekend en kan het alles zijn. Er is een smaakevolutie gaande op basis van de omgevingsfactoren, de bewaarduur en de ingrediënten.  Pas op het moment dat de dop eraf gaat en de eerste slok wordt genomen kan pas worden gezegd  dat er nier in zit en hoe dit smaakt. Tot op dat moment is het enkel een volle bierfles en had er net zo goed water in kunnen zitten. Bier is pas bier als je het drinkt!

Geen opmerkingen:

Een reactie posten